Angst: hoe herken ik het en hoe ga ik ermee om?

Angst behoort tot het leven. Ik heb op 18 november een lezing gehouden over “Herkennen van angst en gezichtspunten om er mee om te gaan” in het gezondheidscentrum de Lemniscaat in Leiden waar ik ook werk. Een motto voor die avond was het volgende citaat:

“Angst leren kennen is een avontuur, dat elk mens moet ondergaan, opdat hij niet verloren zal gaan. Wie geleerd heeft op de goede manier angstig te zijn heeft het hoogste geleerd.”

Angst heeft heel veel verschillende uitingen en ook verborgen kanten. Angst op zich is zinvol, het is een waarschuwingssysteem voor gevaar. Angst kan ons alerter en scherper maken, als dat nodig is. Maar angst kan ons ook belemmeren. Achter veel gedrag van ons zit een overlevingsmechanisme, die ooit diende om een situatie hanteerbaard en veilig(er) te maken. Soms is het duidelijk waar de angst vandaan komt en soms ook niet. Vaak hebben wij een bepaald gedrag aangenomen, zonder dat wij weten dat er angst achter zit. Bijvoorbeeld achter ‘het iedereen naar de zin willen maken’ kan de angst voor afwijzing schuilgaan. Achter ‘alles willen controleren’ kan de angst zitten dat je de controle verliest waardoor je in een onveilige situatie terecht kunt komen. Achter het ‘niet buiten de gebaande paden bewegen’ kan de angst zitten voor straf, of het niet kunnen overzien van wat er dan gaat gebeuren.

Deze overweging gaat over de verborgen én zichtbare angsten en hoe ermee om te gaan.

Er zijn vele scheppingsverhalen uit verschillende culturen en geloofsrichtingen over het ontstaan van de mens. Ter illustratie van het ontstaan van de angst, het verhaal van Adam en Eva uit de Joods/Christelijke/Islamitische cultuur.

Adam en Eva genoten in het Paradijs van alles wat God geschapen had. Ze waren onbevangen, leefden in verbondenheid en eenheid, met God, de engelen, dieren, de planten en de aarde. Er was maar één gebod van God: “Eet niet van de boom van God en kwaad”. Adam en Eva deden het toch. Nieuwe gevoelens kwamen in hen op; zelfbewustzijn van hoe ze eruit zagen en over hun daden. Ze schaamden zich en verborgen zich. Door het eten van de appel hadden ze schuld op zich geladen. Ze werden uit het Paradijs gezet en kwamen op aarde, waar de mens door de kennis van Goed en Kwaad, zich onder andere uiteen te zetten had met pijn, angst en schaamte.

Dat het omgaan met deze thema’s een hele klus is, heeft en laat de wereldgeschiedenis en ons eigen leven ons zien. Interessant is dat schuld en schaamte zich vooral richten op het verleden. Pijn speelt zich meer in het hier en nu af en angst is een op de toekomst gericht gevoel. Bang voor wat zou kunnen gebeuren. Aangezien we deze gevoelens als onaangenaam ervaren, doen wij ons best om deze gevoelens te vermijden of te bevechten, om niet in de onmacht van het ondergaan terecht te komen.

De drie primaire angstreacties op naderend gevaar zijn: vechten, vluchten en verstijven. Dit kan heel zinvol zijn om te overleven, als er werkelijk gevaar dreigt.

Alleen speelt angst vaak ook als er op dat moment feitelijk geen gevaarlijke situatie is, alleen herinnert je lichaam, ziel of geest een plek of situatie waar gevaar en angst was. Je kunt een bepaald geluid horen, op een bepaalde plek zijn, een bepaalde stemming voelen, een bepaalde tijd in het jaar, een gebeurtenis, een zin lezen in een boek en opeens herbeleef je de angst. De angst voor de pijn die er toen was kan erger zijn dan de pijn zelf. Of de angst voor de angst maakt de angst alleen groter. Het kan zelfs zo buitenproportioneel groot worden dat het je leven gaat beheersen en dan spreek je over het hebben van een angststoornis.

Hoe leren we nu op een goede manier met angst om te gaan?

Wat draagt bij om de ‘moedskrachten’ te ontwikkelen om de angst aan te kijken en om het leven aan te gaan met alles wat zich voordoet? Hoe kunnen we veiligheid in ons zelf ervaren, opdat we in ons aards bestaan kunnen doen waarvoor we hier zijn en een zinvol geïnspireerd leven kunnen leiden. Wat kan helpen om met gevaren en nare gebeurtenissen te leren omgaan?

Opvoeding speelt daarbij een belangrijke rol en als we in onze kindertijd niet meegekregen hebben hoe met angst om te gaan. Dan vraagt het, als dit ons parten speelt, om zelfopvoeding in latere fases van ons leven. Het ideale plaatje is dat in de opvoeding  een kind zich veilig uiteen kan zetten met de gevaren die er in de wereld zijn. Het mág fouten maken. Door daarvan te leren ontwikkelt het kind zich en krijgt vertrouwen in het eigen kunnen. Een stemming van warmte, liefde, rust, vreugde en dankbaarheid omringt het opgroeiende kind en zorgt ervoor dat het kind het lichaam in alle facetten eigen mag maken. Veiligheid in jezelf ervaren leer je door de wereld te ontmoeten en door verbindingen aan te gaan met anderen. Waar is reëel gevaar, wat vraagt dat voor een actie. Elke succeservaring hierin, vergroot het vertrouwen in jezelf en de moed om de uitdagingen van het leven aan te gaan. Ook het gevoel dat je gedragen wordt door je opvoeders en daarnaast -voor wie dat een realiteit is- het vertrouwen in God, engelen en andere geestelijke wezens. Dit kan een bron van moed zijn om de uitdagingen in het leven aan te gaan.

Helaas groeien maar weinigen op in zo’n situatie. Niet elk kind is gewenst door de ouders en opvoeders. De volwassenen en kinderen rondom het kind hebben te kampen met hun eigen onmogelijkheden en hebbelijkheden, angsten, projecties, overlevingsmechanismen en tekortkomingen. Soms groeien we op in bedreigende sociale situaties en worden we geconfronteerd met traumatische omstandigheden. Dit werkt op ons door en wij ontwikkelen onze eigen overlevingsmechanismen om het voor ons nog leefbaar te houden. We verdringen emoties, ontkennen pijn en lichamelijke signalen en vermijden (mogelijke gevaarlijke) situaties. Soms zijn we het bewust en soms ook helemaal niet. We ontwikkelen angsten en gedrag waar we soms wel van begrijpen waar het vandaan komt en soms ook niet. Dan kan er een moment komen dat je voelt dat het niet meer gaat en dat je er hulp bij nodig hebt.  Dit moment kan langzaam rijpen maar kan ook plotseling getriggerd worden door een bepaalde situatie; verlies van baan, gezondheid, dierbaren, een heftige situatie of zomaar een gebeurtenis. Paniek kan toeslaan, of je bent heel moe, het lichaam wil niet meer, je bent somber of geïrriteerd of je herkent jezelf niet meer in wat je doet. Je voelt je innerlijk ver van huis en op het moment dat je dat erkent kun je stappen ondernemen om weer bij je ware zijn aan te komen.

In mijn werk als levenscoach, komen angstgerelateerde thema’s vaak aan de orde. Ik luister met veel respect naar de fundamentele vragen waar mensen mee komen. We zoeken een weg met de bedoeling om uit de vernauwing van de angst en overlevingsmechanismes te stappen en de moed te hebben om een ontwikkelingsweg in te slaan. Bij het gaan van een ontwikkelingsweg hoort het maken van fouten en pijn als signaal van ontwikkeling. Vaak is het moeilijk om liefde in verbinding met jezelf, de ander en de wereld te voelen. Lukt dit wel dan kan dit een brom van kracht worden voor jezelf én anderen.  Er is een spreekwoord: “Waar liefde is, is geen angst” en ik geloof daarin.

Ter bemoediging: Elke stap op weg in het verruimen van wie jij werkelijk bent en het uit de vernauwing van de angst stappen is pure winst.

Het kan belangrijk zijn een twee stromenweg te gaan.

De ene weg is de angst aan te kijken, te leren kennen, het een naam te geven. Ik gebruik graag de metafoor van de draak voor de angst. Wij hebben een heel drakenteam in ons, die gevoed wordt door onze angsten.

Ik werk graag zo dat ik samen met de cliënt onderzoek wat zijn draken zijn. Die kunnen vermomd leven onder de overtuigingen die we hebben hoe wij en ook anderen moeten zijn. Ook in het eisenpakket en verwachtingen die we hebben naar anderen en naar onszelf toe, in wat we allemaal moeten, in onze controlemechanismen, dwangmatigheden etc. Deze draken kunnen een heel duidelijke naam hebben en een veelzijdig gezicht. Ik noem er een paar: “ik ben bang niet te voldoen / bang om afgewezen worden / bang om in de steek gelaten te worden / om overweldigd te worden / om niet gezien te worden of juist op te vallen / bang om te blozen, te verliezen, een keuze te maken.” De grootste angstdraak te pakken krijgen en hem herkennen waar hij speelt en hoe het je leven beïnvloedt kan al van groot belang zijn om een remedie te vinden, die helpt met de angst om te gaan. Nu gaat het erom je draak tam te maken.

Mijn grootste draak heb ik jaren geleden ‘De voldoe-draak’ genoemd. Ik heb in de ontmoeting met deze draak, veel angsten aangekeken. De angst om niet te doen voldoen, faalangst en ook de angst om wel te voldoen, want dat roept weer verwachtingen op waardoor ik het gevaar loop om weer niet te voldoen. Ingewikkeld en complex dat, als ik er naar luister, mij tegenhoudt om onbevangen te zijn en te doen wat ik vanuit mijn hart wil doen en wil brengen in de wereld. Als ik alles wat ik doe, voel of denk ga afmeten aan de meetlat van voldoen, is mijn focus alleen gericht op wat een ander van mij denkt, wil, nodig heeft en beland ik in please-gedrag. Voor anderen misschien handig en plezierig maar voor mijzelf vermoeiend en onbevredigend. Ik doe graag dingen voor anderen vanuit een eigen wilsbesluit. Dat voelt heel anders dan door gewoonte. Door mijn draak te leren kennen en de nog diepere angst daaronder ‘Het er niet onvoorwaardelijk mogen zijn’, heb ik hierin veel kunnen leren van mijn overlevingsmechanismen en ben ik er vrijer in geworden. Ik ken mijn draak als maatje, ik neem hem mee op mijn levensreis, maar laat mij meer en meer leiden door de andere stroom.

De kracht van het ware zelf / essentie / hoger ik -om een paar termen te noemen-  staat los van de angst. Ieder mens kent het gevoel dat je in een stroom zit, ofwel een flow, waar je vrij tot uiting komt. Je talent stroomt zonder dat je er ook maar enig oordeel over hebt. Deze kracht wil tot verwerkelijking komen; dat doen waarvan je weet  dat je dat te doen hebt in je leven. Aandacht geven aan wie je in wezen bent, versterkt je ware zelf. Hoe meer je weet hebt wat je te geven hebt als mens en hoe vaker je het vrij in kunt zetten, hoe makkelijker het wordt om met deze stroom verbinding te krijgen. Vanuit je ware zelf kan je het gesprek aangaan met je angst. Luisteren naar wat de angst te vertellen heeft, het aankijken van de angst, erkenning eraan geven, de eventuele boodschap horen, die serieus nemen en dan vanuit verlangen de dingen doen die je wilt doen, ook al ben je bang. Het beeld dat het ik -je essentie-  aan het stuur op de fiets zit en dat je je draak achterop hebt, vind ik een mooi beeld. Het ‘Ik’ bepaalt waar je naar toe gaat.  Dit beeld helpt mij als ik voel dat mijn angst het stuur wil overnemen. Ik kan dan vanuit mijn angst de blik wenden naar het hogere in mij. Door veel oefening lukt het mij dan steeds vaker de draak weer achterop te zetten en het stuur met mijn ik over te nemen.

Zo zijn er veel ervaringsdeskundigen die werkbare oefeningen en stappenplannen hebben ontwikkeld om mensen te helpen hun angst te overwinnen. Het verhaal van agorafobie ervaringsdeskundige Geert Verschaeve heeft mij getroffen. Sinds zijn negende had hij eerst sporadisch een angstaanval, later steeds vaker. Op het laatst durfde hij nauwelijks zijn huis uit. Hij heeft de angst overwonnen en een stappenplan ontwikkeld.

Over Geert hoorde ik van een deelneemster van mijn cursus ‘Met zachtheid kijken naar je eigen bestaan’ Zij vertelde dat ze nergens meer kwam. Zij had al verschillende therapeuten bezocht, GGZ hielp niet. Totaal ten einde raad heeft zij het programma van Geert gevolgd via CD’s en is helemaal van de angsten afgekomen. En heel verrassend zij heeft ontdekt dat koffie voor haar een grote trigger voor haar angsten was.

Voor meer informatie hierover kan je op de website van Geert kijken www.agorafobie.be of www.angstaanval.be. 

Sarah Goudsmit